Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining asosiy tushunchalari va atamalari
Andijon davlat chet tillari instituti 4-bosqich
talabasi Tursunxo’jayeva Malika Abdusamat qizi
ilmiy rahbar:Qodirova Nargiza
Annotatsiya:Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining asosiy tushunchalari va atamalari tarjima faoliyatini tashkil etuvchi muhim bilimlarni shakllantiradi. Tarjima nazariyasida o‘rganiladigan asosiy tushunchalar orasida “ekvivalentlik”, “yuzaki tarjima”, “qayta tarjima”, “stilistik tarjima” kabi atamalar muhim o‘rin tutadi. Tarjima nazariyasi va amaliyoti sohasida asosiy e’tibor tarjima jarayonidagi muammolarni hal qilish, madaniy va lingvistik farqlarni hisobga olgan holda to‘g‘ri va aniq tarjimani amalga oshirishga qaratiladi. Tarjima amaliyoti esa ilmiy, ijodiy va professional sohalarda qo‘llanilishi kerak bo‘lgan metodlarni va uslublarni o‘z ichiga oladi.
Kalit so‘zlar:tarjima nazariyasi, ekvivalentlik, yuzaki tarjima, stilistik tarjima, lingvistik farqlar, madaniyatlararo tarjima, tarjima usullari, tarjima jarayoni
Аннотация:Основные понятия и термины теории и практики перевода формируют важные знания, составляющие переводческую деятельность. Среди основных понятий, изучаемых в теории перевода, важное место занимают такие термины, как «эквивалентность», «поверхностный перевод», «повторный перевод», «стилистический перевод». В области теории и практики перевода основной упор делается на решение проблем в переводческом процессе, осуществление правильного и точного перевода с учетом культурных и языковых различий. Переводческая практика, с другой стороны, включает в себя приемы и приемы, которые следует применять в научной, творческой и профессиональной сферах.
Ключевые слова:теория перевода, эквивалентность, поверхностный перевод, стилистический перевод, лингвистические различия, межкультурный перевод, методы перевода, процесс перевода
Annotation:The basic concepts and terms of translation theory and practice form the important knowledge that constitutes the activity of translation. Among the basic concepts studied in translation theory, such terms as “equivalence”, “superficial translation”, “retranslation”, “stylistic translation” occupy an important place. In the field of translation theory and practice, the main emphasis is on solving problems in the translation process, implementing correct and accurate translation, taking into account cultural and linguistic differences. Translation practice, on the other hand, includes techniques and techniques that should be applied in the scientific, creative, and professional fields.
Keywords:translation theory, equivalence, superficial translation, stylistic translation, linguistic differences, cross-cultural translation, translation methods, translation process
Bu soha tilshunoslikning boshqa bo‘limlari bilan yaqindan bog‘liq bo‘lib, ularning o‘zaro aloqalari va ta’siri tarjima jarayonida muhim o‘rin tutadi.
Tarjima – madaniyatlar, tillar va xalqlar o‘rtasida ko‘prik vazifasini bajaruvchi murakkab jarayondir. Tarjima nazariyasi va amaliyoti esa ushbu jarayonni ilmiy asosda o‘rganadi, tarjima faoliyatining qonuniyatlari, usullari va muammolarini tadqiq qiladi. Bugungi global dunyoda tarjima sohasi nafaqat adabiy yoki ilmiy sohalarda, balki siyosat, biznes va texnika sohalarida ham muhim rol o‘ynamoqda. Shu sababli tarjima nazariyasi va amaliyotining asosiy tushuncha va atamalarini mukammal bilish zamon talabi hisoblanadi.
Tarjima nazariyasi va amaliyoti fanining mohiyati:Tarjima nazariyasi tarjima faoliyatining umumiy tamoyillarini, asosiy qonuniyatlarini va uslubiy asoslarini o‘rganadi. Amaliy tarjima esa ushbu nazariy bilimlarni hayotga tatbiq qilish – ya’ni, konkret matnlarni bir tildan ikkinchisiga to‘g‘ri va samarali o‘girish faoliyatini anglatadi.
Tarjima nazariyasi va amaliyoti bir-biri bilan chambarchas bog‘liq bo‘lib, nazariya amaliyotni yo‘naltiradi, amaliyot esa nazariyani boyitadi va rivojlantiradi.
Asosiy tushunchalar va atamalar
1. Tarjima (Translation).Tarjima — bir tildagi matn (manba til) mazmunini boshqa bir tildagi matnga (nishon til) to‘g‘ri, aniq va iloji boricha tabiiy shaklda yetkazib berish jarayonidir.
2. Manba til va nishon til (Source Language and Target Language).Manba til – tarjima qilinayotgan matn yozilgan asl til. Nishon til – matn tarjima qilinadigan til.
3. Ekvivalentlik (Equivalence).Tarjimada matnning ma’no jihatdan tengligini saqlash zarurati. Ekvivalentlik turli darajalarda (leksik, grammatik, stilistik va pragmatik) namoyon bo‘lishi mumkin.
4. Adekvant tarjima (Adequate Translation).Manba matnning ma’no va shakl xususiyatlarini imkon qadar to‘liq va to‘g‘ri ifoda qiluvchi tarjima.
5. Tarjima transformatsiyalari (Translation Transformations).Til va madaniy tafovutlar sababli tarjima jarayonida amalga oshiriladigan o‘zgarishlar, masalan, omissiya (qoldirib ketish), generalizatsiya (umumlashtirish), konkretizatsiya (aniqlashtirish), almashtirish va hokazolar.
6. Intersemiotik tarjima (Intersemiotic Translation).Til belgilarini boshqa tizim (masalan, rasm, musiqa, kino) orqali ifodalash; Roman Jakobson tomonidan ilgari surilgan kontseptsiya.
7. Tarjima birliklari (Units of Translation).Tarjimada mazmunni saqlab qolishga xizmat qiladigan eng kichik birliklar – so‘z, fraza, gap yoki butun matn bo‘lishi mumkin.
8. Tarjima strategiyalari va usullari (Translation Strategies and Techniques).
Tarjimonning maqsadga erishish uchun tanlagan yondashuvlari. Masalan, so‘zma-so‘z tarjima, erkin tarjima, adaptatsiya, transkripsiya va translyiteratsiya.
Tarjima turlari
Tarjimaning ko‘plab turlari mavjud:Adabiy tarjima (badiiy asarlar tarjimasi),
texnik tarjima (fan va texnika sohasidagi matnlar), ijtimoiy-siyosiy tarjima, audiovizual tarjima (kino va seriallar subtitr va dublyaji), simultane tarjima (bir vaqtning o‘zida og‘zaki tarjima qilish), pismon tarjima (yozma matnlarning tarjimasi).
Tarjima nazariyasi: Bu soha tarjimaning ilmiy asoslari, tamoyillari, usullari va metodlarini o‘rganadi. Tarjima nazariyasining asosiy maqsadi tarjimaning muvaffaqiyatli va aniq bo‘lishini ta’minlash uchun kerakli ilmiy asoslarni ishlab chiqishdir.
2. Tarjima amaliyoti: Tarjima amaliyoti nazariyadan farqli ravishda tarjima jarayonining real sharoitda, ya’ni matnlarni tarjima qilishda qo‘llaniladigan usullarni va metodlarni o‘rganadi. Bu usullar tilning o‘ziga xos xususiyatlari, matnning maqsadi va auditoriyasiga qarab tanlanadi.
3. Lingvistik farqlar: Tarjima jarayonida tillar orasidagi grammatik, leksik va semantik farqlarni hisobga olish juda muhim. Har bir tilning o‘ziga xos struktura va ifoda vositalari mavjud bo‘lib, ularni boshqa tilga to‘g‘ri o‘zgartirish katta e’tibor talab qiladi.
4. Madaniyatlararo tarjima: Madaniy farqlarni hisobga olgan holda tarjima qilish ko‘p hollarda nazariy va amaliyotni o‘zaro bog‘laydi. Tarjimachi nafaqat tilni, balki tarjima qilinayotgan madaniyatni ham chuqur tushunishi kerak.
5. Ekvivalentlik: Tarjimaning eng muhim printsiplaridan biri, bu tarjima tilidagi ifodaning asl matndagi ma’no va tuzilishga to‘liq mos kelishini ta’minlashdir. Ekvivalentlik nafaqat so‘zma-so‘z tarjima qilishni, balki til va madaniyat farqlarini hisobga olishni ham anglatadi.
Xulosa qilib aytganda tarjima nazariyasi va amaliyoti fani tarjima jarayonining ilmiy va amaliy asoslarini o‘rganadi. Uning asosiy tushunchalari va atamalarini to‘g‘ri tushunish, tarjimonlik mahoratini oshirishda va turli sohalarda muvaffaqiyatli faoliyat yuritishda muhim rol o‘ynaydi. Bugungi globallashuv sharoitida tarjimonlardan nafaqat mukammal til bilimlari, balki nazariy tayyorgarlik va madaniy tafovutlarni hisobga olish qobiliyati ham talab qilinmoqda.
Foydalanilgan adabiyotlar
1. Kuznetsova, I. (2008). Tarjima nazariyasi: nazariy asoslar va amaliyot. Toshkent: O‘qituvchi.
2. Shakirova, T. (2015). Tarjimada ekvivalentlik va adekvatlik: nazariy yondashuvlar. Samarqand: Samarqand Davlat Universiteti nashriyoti.
3. Jakobson, R. (1959). On Linguistic Aspects of Translation. Selected Writings, Volume 2. The Hague: Mouton.
4. Newmark, P. (1988). A Textbook of Translation. London: Prentice Hall.
5. Nida, E., & Taber, C. (2003). The Theory and Practice of Translation. Leiden: Brill.
6. Venuti, L. (2012). The Translator’s Invisibility: A History of Translation. London: Routledge.
7. Baker, M. (1992). In Other Words: A Coursebook on Translation. London: Routledge.
8. Qo‘chqarov O. – Tarjima nazariyasi va amaliyoti. Toshkent: Universitet, 2009.
9. Karimov E., Xudoyberganova D. – Tarjima asoslari. Toshkent: Fan, 2005.
10. Xudoyberganova D. – Tarjimashunoslikka kirish. Toshkent: Fan va texnologiya, 2011.
11. Rustamov Sh. – Tarjima nazariyasi va uning asosiy masalalari. Toshkent: O‘qituvchi, 1996.
12. Jo‘raev O. – Adabiy tarjima masalalari. Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi adabiyot va san’at nashriyoti, 1979.
13. Xaitboeva L. – Tarjima va madaniyatlararo kommunikatsiya. Toshkent: Yangi asr avlodi, 2018.
14. Komissarov V. N. – Tarjimaning nazariy va amaliy asoslari (rus tilidan).
15. Jakobson R. – Til va tarjima nazariyasi (maqolalari).
16. E. Nida – Toward a Science of Translating (Tarjima nazariyasi asoschilari qatoridan).